སྔོན་མ་འདམ་ར་ནང་ལ་རྩ་རྔ་ཆོག་གི་རེད་པས།

In the past, can people collect grass from the marshy land?

རྔ་ཆོག་གི་མ་རེད། རྩ་བ་ནས་ག་གལ་ཆོག་གི་མ་རེད།

They were not allowed to collect grass from there or do anything else.

རྩ་རྔ་ཆོག་གི་མ་རེད། སེམས་ཅན་བཏང་ཆོག་གི་མ་རེད།

Neither they were allowed collect to grass, nor they can graze their animals.

ཨ་ལས།

I see.

ལྟ་ཆིབས་རྟ་ཁོང་རྣམ་ཚོས་བཏང་གནང་ལ་ཁོང་རྣམ་ཚོ་གཞུན་རང་གི་རེད་པ།

If the officials sent their horses to graze there, they could do so as it was part of the government property.

ལྟ་འདི་ཧ་ལམ་བཏང་གནང་གི་མ་རེད་ད།

However, they hardly did so.

ཆིབས་པའི་རྩ་རྔ་གི་གསུང་གི་ཡོག་རེད་འདའི་ཏོག་ཙམ་ཏོག་ཙམ་མ་གཏོགས་མང་པོ་བརྔས་ནས་དེང་སང་ནང་བཞིན་ཐེར་ཐེར་ཁྱོན་ནས་བཟོས་གནང་གི་མ་རེད།

They would say that they did collect fodder for the horses, but they collect a minimal quantity. They would never clear the whole area like these days.

འདམ་ར་འདི་ཞེ་པོ་ཡིན་གསུང་གི་ཡོག་རེད།

That wetland was highly regarded.

ལཱ་སེ།

I see.

རེད།

It's true.

སྔོན་མ་མི་ཁ་ཤས་ཁྲལ་བསྡུ་མཁན་ཡོད་རེད་པཱ།

Were there any tax collectors in the old days?

ལྟ་འདི་་་

That ...

ཆེད་མངགས་རྔ་མཁན།

Those who were specifically assigned to cut the grass.

ལོའོ།

What?

ཆེད་མངས་རྔ་མཁན་ཡོད་ཀྱི་རེད། ཁོང་རྣམ་ཚོས་ལྟ་མི་ཆིབས་དཔོན་གྱི་ཆིབས་གཡོག ལྟ་ད་ལྟ་སྤེའུ་(སྤྲེའུ་)ནང་ལྟར་གཅིག་པ་རེད། ཆིབས་དཔོན་གྱི་ཆིབས་གཡོག་ཟེར་ཡག་དེ་འདྲས་ཡོད་ཀྱི་རེད་པཱ།

I guess so. For officers with horses, I am sure they got servants. Like in the case of the monkey (movie), each officer got his servant.

དེ་ཚོ་སྔ་ག་བཏང་གནང་གི་རེད། ལྟ་གཞུང་གི་མི་ཡིན་པ་དེ་ཚོ་བཏང་གནང་གི་རེད་པཱ།

They, the government staffs, were assigned to collect fodders.

དེ་འདྲས་ཀྱི་མང་པོ་རྔ་མཁན་ཡོག་མ་རེད། ངའི་མདུན་དེ་འདྲས་རྔ་མཁན་མི་འདུག

But no one ever collected excessively, at least that is what I remember.

ཨ་ལས།

I see.

ལྟ་ཁོ་ར་འདམ་ར་ཁོ་ར་རྦད་ད་མཐོང་ཡག་ཁོ་ར་ཡོག་མ་རེད། ལྟ་རྟ་བཏང་ནའི་ཧ་ལམ་མཐོང་གི་མ་རེད།

It was hard to see through the grasses of marshy land, even when you sat on a horse.

ཁོ་ར་རྩ་ཁོ་ར་ཡག་དྲགས་ནས། བེད་སྤྱོད་དེ་ཞེ་པོ་འགྲོ་གི་མ་རེད་པཱ། ད་ག་ནང་བཞིན་གྱིས་སྐྱེས་ཡོང་གི་རེད་པཱ།

That was because grasses there was excellent. As nobody collects that much, and they keep growing.

ལྟ་ང་ཚོ་ཅི་ལྟ་ཕར་ཙམ་ཕར་ཙམ་མ་གཏོགས་འདམ་ར་ཆུ་ཁོ་ར་བྱས། ད་ག་ཙམ་འཐིམ་ཡག་ཡོག་རེད། ཞེ་དྲགས་རྔ་པ་ལ་ད་ག་ཙམ་འགྲོ་དགོས་ཀྱི་རེད།

Unless two people were standing close to each other, it was impossible to see other. The water level would reach that high. So it was hard to collect grass from there.

ཆུ་ཞེ་པོ་ཡོག་རེད། རེད་པཱ།

There was a lot of water there, right?

ཆུ་ཞེ་པོ་ཡོག་རེད། དེང་སང་ར་པོ་འདི་ཡོག་མ་རེད་པ། ག་གལ་བཏང་མཁན།

It was full of water. Unlike today, nobody uses it at the time.

ཆུ་དེ་ཆེད་མངགས་གཅིག་ཡུར་བུའི་ནང་ནས་ཚུར་འཐེན་པ་རེད། ཡང་མིན་ན་ཁོ་ཚོ།

Was the water directed from the canal or what?

ཆུ་རང་བཞིན་སྐྱེ་ཡོང་གི་ཡོག་རེད། འདམ་རའི་དཀྱིལ་ནས་འདི་འདྲས་བྱེད་ཀྱི་རེད།

The water came out naturally from the underground. You could see it came out like this.

རྒན་ལགས་ལྷན་རྒྱས་ཚོ་ཕེབས་མྱོང་ཡོག་མ་རེད། འདམ་རའི་དཀྱིལ་མཚོ་ཆུང་ཆུང་ཨེ་འདྲས་ཡོག་རེད།

You all haven't seen it before. There were mini lakes in the middle of the marches.

འདམ་ར་འདི་ལས་ཐོད་ཡ་གི་ཡག་པ་ཡོག་རེད།

The other marsh was even better.

ཨ་ལས།

I see.

མཚོ་བྱས། མཚོ་གླང་ཡོད་གསུངས་ཀྱི་ཡོག་ཡོད།

Some used to believe that sea cows live there.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཡོག་རེད། མཚོ་གླང་ཡོག་རེད་གསུངས་ཀྱི་ཡོག་ཡོད།

It's true. People do believe it.

ལྟ་མཐོང་པ་བྱུང་ཡོག་མ་རེད།

But there was no eyewitness account.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཡོག་རེད་ཡོག་རེད་གསུངས་ཀྱི་ཡོག་རེད།

It was just the saying.

འདམ་ར་ཐོད་ལ་མཚོ་མང་པོ་ཡོག་རེད།

The upper marsh got more mini lakes.

ལཱ་སེ།

Okay.

ལྟ་གཤམ་ལ་ཡཱ་ཨེ་འདྲས་བྱེད་ཀྱི་རེད། ལྟ་ང་ཚོ་ཆུང་ཆུང་སྒང་ལ་ལྟ་མི་འདམ་རའི་དཀྱིལ་འགྲོ་གི་རེད་པ།

In the lower marshy land, I used to go there as a child.

ལཱ་སེ།

Okay.

ལྟ་ཟིང་འཁྲུག་ལངས་ཚར་ནས་འདམ་རྭའི་དཀྱིལ་ལ་བ་ཕྲྱུགས་བཏོན་ནས་བསྐོང་ཀ་འགྲོ་དུས་འདི་འདྲས་བྱེད་ཀྱི་རེད།

After the chaos (the 1959 uprising in Lhasa), we could see the water boil like this when we go there to bring back the cows.

ཨཱ་ནི་ལེམ་ལེམ་ལེམ་བྱེད་ཀྱི་རེད།

And you would feel that the ground was moving.

ལཱ་སེ།

I see.

ལྟ་འདམ་རའི་དཀྱིལ་ལ་འགྲོ་ཕྱོགས་ཞེ་དྲགས་ཡོག་རེད། དབུགས་དེ་ག་ལེར་འཐེན་ནས་སག་སག་སག་ལ་ཕྱིན་ན་སྣང་དག་འཐིམ་གྱི་མ་རེད།

There were different routes to move around in the marshy land. By holding your breath properly, you could wade around without sinking.

འདི་མ་ཕྱིན་པ་ཡིན་ན་འཐིམ་གྱི་རེད།

Failing to do so, you would sink.

ཨང་ལས།

I see.

ཁྱད་ཆོས་དེ་རེད་ལྟ་སོ་སོ།

It was its characteristic.

དབུགས་འདི།

The breath?

དབུགས་འདི་ག་ལེར་ཡར་འཐེན་བྱས་ཨཱ་ནི་སག་སག་སག་ཕྱིན་ན།

You had to hold your breath and then move around swiftly.

ཨོའོ་འོ་འོ།

I see.

ལྟ་འོང་ཨཱ་ནི་འདའ་ར་འདའི་ལྗིད་ཁོག་ཞེ་དྲགས་སླེབས་ཀྱི་མེད་པ་འདྲ།

By doing so, it appears that we put less pressure on the ground.

ཨའང་།

I see.

ཡོག་རེད་ད་མི། སྒོར་ཙམ་སྒོར་ཙམ་འདི་འདྲས་རེད་དཀྱིལ་འདི་པ།

There were small patches of ground in the middle of the marsh.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཡོག་རེད། ཡོག་རེད།

It was there.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཨཱ་ནི་དཀྱིལ་ནས་ཕྱིན་ན་འདི་འདྲས་བྱེད་ཀྱི་རེད། འོག་རྦད་དེ་འདི་མེད་འགྲོ་བསམས་བསམས། མཚོ་མེད་འགྲོའི་བསམས་བསམས། ལིང་ལིང་ལིང་། འདི་པ་གོམས་པ་བརྒྱབ་ན་ཕར་པ་ལའི་ལིང་ལིང་ལིང་བྱེད་ཀྱི་རེད།

If you travel in the middle of the marsh, you would wonder there was a lake below the ground where you stand. If you step on one part of the marshy ground, not only it shakes, by those in the vicinity move gently.

ལཱ་སེ།

I see.

སྔོན་མ་སེམས་ཅན་གཅན་གཞན་དག་ག་རེ་ག་རེ་ཡོག་རེད།

What kind of animals were found in the wetland?

ལྟ་འདའི་རིའི་ཐོད་ལ་གཟིག་ཡོག་རེད། ཤྭ་བ་ཡོག་རེད།

On the top of the mountains, there were leopards and deer.

འདམ་རའི་ནང་ལ།

How about in the marsh?

ཨང་འདམ་རའི་ནང་ལ་ངང་པ་སེར་པོ། ངང་པ་དཀར་པོ། ད་ལྟ་བྱིའུ་ཏི་རིགས་དེ་བསྡད་འདུག་ག ཏིའུ་ཏིའུ་ཏིའུ། ཟེར་མཁན་དེ་འདུག་མང་པོ་ནས།

Yellow and white ducks used to inhabit the marshy land. Currently, one bird that is chirping like tiu tiu tiu is still around.

ལྟ་ངང་པ་སེར་པོ་དེ་དེ་ཚོ་ཡོག་མ་རེད་པཱ།

As you know, the yellow ducks were gone. Right?

ལ་རེད།

Yes.

འདིའི་ནང་ལ་ཁྲུང་ཁྲུང་ཞེ་དྲགས་ཡོག་རེད།

There were a lot of cranes.

ཁྲུང་ཁྲུང་ཁོ་ར་ཞེ་པོ་ཡོག་རེད།

There were a large number of cranes.

ལོའོ་སེ།

I see.

ལྟ་ང་ཚོ་ཆུང་ཆུང་སྒང་ལ་ཡཱ་ཁྲུང་ཁྲུང་བྲོ་འཁྲབ་ཀྱིས་ཟེར་དུས་མིག་ལྟ་ག་བྱེད་ཀྱི་རེད།

During our childhood, when some say that the cranes were performing their dance, we all would rush to see it.

འཁྲབ་ཡང་འཁྲབ་ཀྱི་རེད་ཁོ་ར་ཅིག

In fact, they do.

ཁྲུང་ཁྲུང་ཞེ་པོ་ཡོག་རེད།

There were a lot of cranes.

ལྟ་དེང་སང་བྱིའུ་ཏི་རིགས་མ་གཞན་ངང་ཀ་སེར་པ་མི་འདུག་ག

Other than the small chirping bird I mentioned to you, birds like the yellow ducks disappeared. Right?

ལཱ་སེ།

Yes.

དཀར་པོ་མི་འདུག་ག ཞེ་པོ་ཡོག་རེད།

The white duck also disappeared. We used to have a lot.

ལཱ་སེ།

I see.

ཁོང་རང་ལྟ་བསྡད་ས་དབྱྲར་དགུན་མེད་པར་ད་གར་རེད།

Throughout the seasons, that marshy land was their home.

ལགས་སོ།

I got it.

ལྟ་རི་ལ་ཆ་བཞག་པ་ཡིན་ན་གཟིག་ཡོག་རེད། ཤྭ་བ་ཡོག་རེད། འདི་ཡོག་རེད། ལྟ་སྟག་འདི་ཡོག་མ་རེད།

On the surrounding mountains, there were leopards and deer, but no tigers.

གཟིག་དང་ཤྭ་དེ་ཚོ་མར་བབས་ཡོང་གི་རེད་པས།

Did the leopards and deer come down sometimes?

འོ་ལྟ་འདི་པ་མི་ཉུང་ཉུང་རེད་པ། དགོང་དག་མར་བབས་ཞོགས་ཀས་ཡར་འགྲོ་གི་རེད།

As the area was sparsely populated, they come down at night and return to the mountains before dawn.

ཨང་ལས། ལཱ་སེ།

Oh, I see.

ལྟ་ང་ཚོ་རི་རྡོག་རྡོག་འདི་པ་ལྟ། ལྟ་ང་ཚོ་མི་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་པ་ནས་བཤད་པ་ཡིན་ན། བསྟན་མའི་ཆིབས་བྱེད་རེད་ཟེར་ག་བྱེད་ཀྱི་རེད། ང་ཚོའི་ཐོད་འདའི་བསྟན་ཁང་རྡོག་རྡོག་ཡ་གིའི་སྒང་འདའི། གཤམ་མ་གིར་བསྟན་ཁང་གཅིག་ཡོག་རེད། ཐོག་བཙན་བསྟན་ཁང་གཤམ་མ་གིར་མར་རེད།

On the mountain behind us, we used to say these animals are mounts of the mountain spirit protectors. That was during the old days. There were a couple of spirit houses, one on the mountain, and another one down the valley.

ལཱ་སེ།

I see.

ཐོད་དེ་བསྟན་མའི། ལྟ་ང་ཚོ་ལྷ་ཁག་གསུམ་ཕེབས་ཀྱི་ཡོག་རེད།

We had three oracular traditions at that time.

ལཱ་སེ།

I see.

གཙོ་བོ་དེ་ཐོག་བཙན་བྱས། བསྟན་མ་གཅིག འོ། དམ་ཅན་གཅིག་ཕེབས་ཀྱི་རེད།

The main one is Toktsen. Then we had Damchen.

ལཱ་སེ།

I see.

མཚོ་གླང་ཟེར་ཡག་དེ་ག་དུས་མེད་པ་བཟོས་པ་རེད།

When the sea cows were eliminated?

ལྟ་འདི་ག་དུས་ཡིན་ནམ།

I have no idea.

མཚོ་གླང་འདི་ལྟ་་་

The sea cow ...

དེང་སང་ཡོག་མ་རེད་པཱ།

They no longer exist, right?

དེང་སང་ཡོག་མ་རེད་པཱ་དེང་སང་། སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་པའི་སྒང་ལ་མཚོ་གླང་ཡོག་རེད་ཟེར་བ་མ་གཞན། དྲང་པོ་ཞུས་ན་ང་ཚོ་ཆུང་ཆུང་། གང་ཞུ་དགོས་ཀྱི་རེད། ང་ཚོའི་མི་ཚེ་དེ་འདབ་རའི་དཀྱིལ་ལ་འདའི་བསྐྱལ་བ་རེད་པཱ། རེད་འདའི་མཐོང་མ་མྱོང་། ཡང་། ཡོག་རེད་ཡོག་རེད་ཟེར།

They don't exist. In the old days, it was said that there were sea cows on the wetland. To tell you the truth, when we were kids, how should put it? Although we spent our entire life in the midst of the marsh, never spotted a sea cow.

མཚོ་གླིང་གི་སྐད་བརྒྱབ་ཀྱིས་བརྒྱབ་ཀྱིས་ཟེར་བ་རེད། མི་རབས་སྒང་མ་ཚོས། ལྟ་ཡིན་ནའི་འདའི་གཤམ་འདའི་ཞེ་དྲགས་ཡོག་མ་རེད། ཐོད་ཡི་གིར་ཡོག་རེད།

It was our fore generations who passed down the claim of hearing sea cow's sound. The upper marsh was denser than the lower one.

ཐོད་ལ་རེད་པས།

The upper one?

ཐོད་འདའི་ཡོག་རེད།

Yes, the upper one.

ཐོད་འདའི་མཚོ་འདི་མང་པོ་ཡོག་རེད། ཏིག་ཙམ་ཏིག་ཙམ་འདི་འདྲས།

The upper one got more mini lakes than the lower one.

ཨཱ་ནི་དེང་སང་ཡོད་ནཱ་མེད་ནཱ་ཧ་གོ་གི་མ་རེད། སྤང་འདི་ཞེ་པོ་གྲིབ་འདུག་ག ལྟ་ས་བྱང་ཆུའི་ཆུ་མིག་ནས་མར་བྱས་བྱས་རྦད་སྤང་བྱས་ཐེར་ཐེར་རེད་འདུག་ག

Whether they still exist or not, I don't know. A lot of them, starting from Jangchu spring, are now covered with grasses.

རེད་པ།

Right.

ལྟ་སྔས་མ་ཡིན་ན་བྱང་ཆུའི་ཆུ་མིག་ནས་ཡར་བྱས་ནས། ཟེར་མར་བྱས་ནས་རྦད་དེ་འདི་རེད། འདམ་ར་རེད།

In the old days, areas below Jangchu spring were also marshes.

ལཱ་སེ།

I see.

བྱང་ཆུའི་ཆུ་མིག་ནས་ཡར།

How about the area above Jangchu spring?

ལྟ་ཡར་འདི་འདི་སླེབས་ཀྱི་མ་རེད་པས། ཚེས་གསུམ་ཐང་སླེབས་ཀྱི་མ་རེད་པས།

Above Jangchu spring, we have Tsésumtang.

འོ་རེད།

Right.

ཚེས་གསུམ་ཐང་ལ་སླེབས་ཀྱི་རེད། ཡར་ཡོག་མ་རེད།

You will reach Tsésumtang.

ཚེས་གསུམ་ཐང་རྦད་དེ་བྱེ་མ་རེད།

Tsésumtang area is covered with sands.

འདའི་མི་ཚང་ཞིག་ཡོག་མ་རེད་པས།

Isn't so that one family live there?

ཚེས་གསུམ་ཐང་དེ་མི་ཚང་གཅིག་རེད་གསུང་གིས།

I heard that Tsésumtang was one family.

ལཱ་སེ།

I see.

སྔོན་མ།

In the old days.

ལཱ་སེ།

I see.

ལྟ་འདི་ཁོང་རྣམ་ཚོའི་ཤུལ་འཛིན་ཡོད་ནའི་མེད་ནཱ།

I wonder whether they had successors or not.

ལཱ་སེ།

Okay.

ང་ཧ་གོ་གི་མ་རེད་པ།

I have no way know. Right?

ལཱ་སེ།

Okay.

མིང་ཚང་བྱས་བྱས་ལྟ་ལོ་གསར་ཚེས་པ་གསུམ་ལ་ཚེས་གསུམ་ཐང་ཟེར་གྱི་མ་རེད་པས།

There was one family who once lived there. And that area was known as Tsésumtang.

ཨ་ལས་ལོ་གསར་ཚེས་པ་གསུམ་ཕ་གིར་ཅིག་་་

I see. So on the third day of the Losar...

ཚེས་གསུམ་ཐང་ལ་ལྟ་ང་རང་ཚོའི་འོ་ཞབས་པད་འོ། རྩེ་དྲུང་། གསང་བ་ཐམས་ཅད་མི་གཟབ་འཕྱོར་བྱས་རྟ་རྒྱུགས་ཀྱི་ཡོག་རེད་གསུང་གི་ཡོག་རེད། ལྟ་ཚེ་གསུམ་ཐང་ལ་ཕལ་ཆེར་ལོ་གསར་ཚེས་པ་གསུམ་ལ་ཡིན་པ་ཡོད།

At Tsésumtang, on the third day of the Tibetan New Year, our Zhap-pé (high ranking official) and other government officials would dress elaborately, and there was horse racing.

ཨ་ལས་ལོ་གསར་ཚེས་པ་གསུམ་ལ་ཕ་གིར་ཡཱ་རྟ་རྒྱུགས་ཀ་འཐད།

I see. So on the third day of New Year, they would go there for horse racing.

གུར་བསྐྱོན་ཞེ་པོ་ཞིག་གནང་གི་ཡོག་རེད།

They would set up tents and do a lot of preparation.

ལཱ་སེ།

Okay.

ལྟ་འདའི་ཞེ་པོ་ཞིག་ལྟད་མོ་ཡོད་པའི་སྐད་ཆ་རེད། ཚེས་གསུམ་ཐང་གསུང་ཡག་དེ།

At Tsésumtang, the place was once popularly known for holding many events.

ཨང་ལས། ལཱ་སེ།

I see. Okay.

ལྟ་འདི་མིང་འདི་ཡིན་གྱི་རེད།

I think that is how it got that name.

ལཱ་སེ།

Okay.

ད་ག་རེད།

That's it.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཚེས་གསུམ་ཐང་མིང་།

Tsésumtang is a place name.

ལྟ་སོ་སོའི་ས་ཆ་རེ་རེ་མིང་རེ་རེ་ཡོག་རེད་པཱ།

Each place has its name. Right?

འོ་རེད།

Correct.

ལྟ་ང་ཚོའི་ཐོད་ཡ་གིར་པ་རི་གཉིས་ཡོག་རེད་ཟེར་གྱི་འདུག་ག

You must have heard about having two Paris.

ལཱ་སེ།

Okay.

པ་རི་མ་རེད། ང་ཚོ་ལྷ་ཀླུ་བཙན་ཁང་བྱས་མ་གཞི་པ་རི་གཞུག་གུ་གཞུག་གུ་འདི་པ་པ་རི་བཙན་ཁང་སེ་ལབ་པ་རེད་མ་གཞི་ལྷ་ཀླུའི་བཙན་ཁང་རེད།

That is not Pari. At first, it was our Lhalu Tsenkhang which later changed its name to Pari Tsenkhang. Originally, it was Lhalu Tsenkhang.

པ་རི་གཉིས་ཡོང་གི་རེད་པཱ་ཡང་།

Otherwise, there will be two Paris.

འོང་ཡོང་གིས་ཡོང་གིས།

Right. Right.

ཡོང་གི་རེད། ཡ་གི་པ་རི་སྦུད་པ་བཙོངས་ས་ཟེར་གྱི་རེད་ལྟ། ལྟ་འདི་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་པའི་སྒང་ལ།

That's going to happen. Up there, we used to say that it was a shop for making blower of Pari during the old society.

སྦུད་པ་བཟོ་མཁན་ཡོད་པ་འདྲ་འདུག་ག

It appears that artisans who create blowers lived there.

ཡ་གིར།

Up there?

ལགས་འོང་།

Yes.

ཨ་ལས།

I see.

པ་རི་སྦུད་པ་བཙོངས་ས་ཟེར་གྱི་རེད།

It was called Pari Blower Shop.

པ་རི་སྦུད་པ་བཙོངས་ས།

Pari Blower Shop.

འོ་འདི།

Yes.

འོ་འོ།

Okay.

སྦུད་པ་འདི་ཡ་གི་ནས་བཟོ་གི་ཡོད་པ་འདྲ།

The blowers were made there.

ཨ་ལས།

I see.

བེད་སྤྱོད་དེ། སྦུད་པ་བེད་སྤྱོད་ཆེན་པོ་རེད་པ།

Blowers were necessary. Right?

འོ་རེད་རེད།

Right, right.

འོ་འདི་ཡ་གིར།

Yes, it was there.

མེ་བཏང་དུས།

For making fire.

ལགས་འོང་།

Yes.

སྦུད་པ་དེ་དགོས་ཡག

A blower was an essential tool.

སྦུད་པ་དེ་དགོས་སྤྱོད་ཆེན་པོ་རེད་པཱ།

A blower was necessary, right?

རེད། རེད།

Right, right.

འོ་འདའི་པ་རི་སྦུད་པ་བཙོངས་ས་ཟེར་ག་བྱེད་ཀྱི་རེད།

We used to call that place as Pari Blower Shop.

ལྟ་ཡ་གིར་དམ་ཆེན་ཞིག་ཕེབས་ཀྱི་ཡོག་རེད། པ་རི་དམ་ཆེན་ཟེར་ཡག་དེ།

A Damchen (deity) called Pari Damchen was also there.

ལཱ་སེ།

Okay.

པ་རི་དམ་ཆེན།

Pari Damchen?

པ་རི་དམ་ཆེན།

Yes, Pari Damchen.

ལཱ་སེ།

Okay.

ལྟ་གོས་ཤའི་བཙན་ཁང་ལྷ་དེ་གང་ཡིན་ནམ་ངས་ཤེས་མ་སོང་།

I know nothing about the god in Göshé Tsenkhang.

ལཱ་སེ།

Okay.

ལྟ་འོ་འདི་འདྲས་རེད།

So it is like that.

ལཱ་སེ།

Okay.

སྔས་པ་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་སྒང་ལ་འདམ་རའི་ནང་ལ་ཡུར་བུ་འདི་འདྲས་ཡོག་རེད་པས།

In the old society, were there any canal in the area?

ཨམ་ཡོག་མ་རེད།

There wasn't.

འདི་ཟིང་འཁྲུག་ལངས་ནས་བཟོས་པ་གནང་པ་རེད། ཡུར་བུ་ད་ལྟ་ཆེན་པོ་དེ་ཚོ།

Those existing big canals were made after the chaos.

རེད་དཱ་འོ་འདི་རེད། སྔས་མ་འོ་འདི་རེད། ལྟ་འོ་དྲུག་ཅུ་ཁ་གྲངས་འདི་པ་ལྟ་འོ་རྒྱ་མིའི་གང་ཞུ་དགོས་ཀྱི་རེད། བཙོན་པ་ཞེ་པོ་ཞིག་སླེབས་སོང་ང་། འོ་དེ་དུས་བཟོས་པ་རེད།

It was like this, in the 1960s, a lot of Chinese prisoners arrived. It was around that time the canals were built.

ལཱ་སེ།

Okay.

ཞེ་དྲགས་འཁྲིད་གནང་སོང་ང་།

A lot of them arrived.

ལཱ་སེ།

Okay.

འོ་འདི་ཆུ་བུག་འཐེན་གཅིག་བྱས་བྱས་འདི་པ་བར་གྲོངས་པ་མང་པོ་བྱུང་བ་རེད།

Many people died during the construction process of creating drain holes and the like.

ལཱ་སེ།

Okay.

འདི་ག་དུས་རེད།

When did this happen?

འདི་དྲུག་ཅུ་ཁ་གྲངས་ནང་ལ་རེད།

It was in the 1960s.

ལྟ་འདམ་རའི་ཡུར་བུ་འདི་འོ་འདུག་སེ་བཟོས་གནང་བ་རེད། ཡུར་བུ་ཡོག་མ་རེད།

This is how the canals were built. Before that, there were none.

ད་ལྟ་ཕ་གིར་ཆུས་ཏང་ཝེ་(ལས་ཁུངས་)ནས་ཚུར་ཕེབས་སའི་ཡུར་བུ་གསར་པ་བསྐྱོན་པ་རེད།

The canal near the district office was also built later.

འོ་འདི་ནས་ཚུར་ཡོད་པ་དེ་གསར་པ་བཟོས་རྒྱོག་རེད་པ།

That one was built later?

གསར་པ་རེད་ད། ཆེན་པོ་དེ།

That big canal was built later.

སྔས་མ་ནས་ཡོག་མ་རེད་པས།

It wasn't there before?

ཡོག་མ་རེད། ཡ་ནས་མར་ཡུར་བུ།

It wasn't there.

སྔས་མ་གང་ག་འདམ་ར་མིན་འགྲོ

In the old days, that area must be marshy land.

ལྟ་འདི་གས་གང་ག་འདམ་ར། ས་ཕ་བར་འདམ་ར་རེད། སློབ་ཏིང་ཁ་ཐུག་བར།

All these were parts of the marsh, up till Lopting.

ཨཱ་ནི་ང་རྣམ་ཚོ་ལྷ་ས་འཐད་ན་གང་ནས་འཐད་དགོས་ཀྱི་རེད།

Then which route you had to take to go to Lhasa?

ང་ཚོ་ལྷ་སར་འགྲོ་དུས་རྒན་ལགས་འདུག་སེ་མར་བྱས་འགྲོ་དགོས་ཀྱི་རེད། འདི་ལམ་ཀ་འདི་ཡོག་མ་རེད།

During those days, we had to go that way, and the current road was not there yet.

འདི་ནས་མར་བྱས་མི་ཆུང་རིར་ཕྱིན།

First you have to go to Michungri Mountain.

འོ་ཉེ་ནའི་རི་ཟུར་ནས་ཁ་ཡར་ལྷ་སར་བསྟན་ན་ཨཱ་ནི་ལམ་ཀ་ཆུང་ཆུང་དེ་ཡོག་རེད།

If you face Lhasa from the corner of Nyéna mountain, then you would see that small road.

ཆུང་ཆུང་གཅིག་ཡོག་རེད་པས།

Was there a small road?

རེད། ཨཱ་ནི་འདི་ནས་ཕར་ཟམ་པ་དང་པོ། ཟམ་པ་གཉིས་པ་ཟེར་ཡོག་རེད་འདི་ནས་ཡར།

Yes. Traveling from there, you would come across many bridges called Bridge No. 1 and Bridge No.2.

ཨང་ལས་ལགས་སོ།

Oh, I see.

ཟམ་པ་དང་པོ་དེ་འདི་ཁ་ཐུག་འདའི་འཁེལ་གྱི་ཡོག་རེད། ད་ལྟ་ཕ་གིར་བསྡད་འདུག་ག་ཟམ་པ།

The remains of the Bridge No. 1 are still there. Have you noticed them?

བསྡད་ཤག བསྡད་ཤག

Yes, they are still there.

འོ་ཤུལ་དེ་ཟམ་པ་དང་པོ་ཟེར་གྱི་རེད།

Where the remains are, the Bridge No.1 was once there.

ཨང་ལས།

I see.

ཨཱ་ནི་བ་ཤིག་ཟམ་པ་ཟེར་ད་ལྟ་ལྷ་ཀྲུང་(སློབ་གྲྭའི་མིང་)གཤམ་འདའི་ཡོག་རེད་པ།

And then there was Bashik bridge near the Lhasa Middle School.

འོ་རེད་རེད།

Right, right.

འོ་འདུག་སེ་རེད།

So it is like that.

ལགས་སོ།

Okay.

འདི་གས་བརྒྱབ་བྱས་ཡར་ལྷ་སར།

So you had to take those routes to reach Lhasa?

འདི་གས་བརྒྱབ་བྱས་ཨཱ་ནི་འགྲོ་དགོས་ཀྱི་རེད་ང་ཚོ་རྟ་བཞོན་ནས་འགྲོ་གི་རེད།

You had to take those routes, and we would travel on horseback.

ལགས་སོ།

Okay.

ལྟ་མི་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་སྒང་ལ།

That was during the old society.

གང་ཞུ་དགོས་ཀྱི་རེད། ཕ་མ་མགོ་ཁྲིད་ཆེན་པོ་ཟེར་དགོས་རེད་པས། ཨོའོ་རྟ་བཞོན་བྱས་ཨཱ་ནི་ལྷ་སར་འཐད། ཨཱ་ནི་རྟ་མར་གཡོག་པོས་སློག་ཡོང་གི་རེད།

How should I put it? Because my parents were high officials, so they would travel to Lhasa on horseback. Then the servants were returned home with horses.

ལགས་སོ།

Okay.

འོ་ཡར་ཕེབས་དུས་ཉིང་དགུང་སམ་འགོར་གྱི་རེད་པས།

Did it take about half a day to reach Lhasa?

འོ་འོ་རྟ་གཞོན་ནས་ཞོགས་ཀས་ནས་ཐོན་ན་ད་ག་ཙམ་གོར་གྱི་མ་རེད། རྟ་རེད་པ།

If you leave in the early morning, it won't take that long, because you ride a horse.

འོ་རེད།

Right.

ལྟ་གོམ་པ་བརྒྱབ་པ་ཡིན་ན་དེང་སང་དེ་ནས་ཐོན་དང་ཨ་ལའི་ཆུ་ཚོད་ག་ཚོད་རེད། ཆུ་ཚོད་གཉིས་ཙམ་ལ་སླེབས་ཀྱི་ཡོད་པ་འདྲ།

If you travel on foot and start from here, I think it takes about two hours.

འདི་ལས་ལྷག་ལས་ཀྱི་མ་རེད་ད་རྒན་ལགས།

Not more than that, sir.

ཆུ་ཚོད་གཉིས་ཙམ་ལ་སླེབས་ཀྱི་ཡོག་རེད་པས།

It takes about two hours?

ཆུ་ཚོད་གཉིས་ཙམ་ལ་སླེབས་ཀྱི་རེད།

You will reach there within two hours.

ཨང་ལས། ལགས་སོ།

I see, okay.

མར་ནས་འགྲོ་ནས་ཕྱིན་པ་ཡིན་ན།

If you go from that side.

ལགས་སོ།

Okay.

ལྟ་གཡོག་པོ་ཁོང་ཚོའི་གྲས་ལྷ་སར་འགྲོ་དགོས་བྱུང་ན་གོམ་པ་ཁོ་ན་རེད་མ་གཞན་རྟ་གཞོན་ཆོག་གི་མ་རེད་པཱ།

All the servants need to go to Lhasa, they had to travel on foot. They were not allowed to ride horses. Right?

འོ་རེད་རེད།

Right. Right.

ལྟ་ང་ཚོ་སྦྱིན་བདག་འགྲོ་དུས་གོམ་པ་རེད།

The masters would travel on foot (horse).

ལགས་སོ།

Okay.

རྟ་འདི་སྒང་ལ་བཞོན་བྱས་འགྲོ་རྒྱུ་རེད།

I mean they would travel on horseback.

ལགས་སོ།

Okay.

ལྟ་ང་རྣམ་ཚོའི་ཨ་ཅག་ལགས་ཁོང་རྣམ་ཚོ་ལྷ་སར་ཡང་སེ་འཐད་དུས་ལྟ་ཞོལ་ལ་མང་ཆས་བཞུགས་ཀྱི་རེད།

My sister and others would travel to Lhasa like that. Most of the time they would stay at Zhöl.

བསྟན་(རྒྱས་)གླིང་ནང་ལའི་ཁང་པ་གཡར་བཞག་ཡོག་རེད་མ་གཞན་ང་ཚོ་རང་ལྷ་སར་ཁང་པ་ཡོག་མ་རེད།

A house was also rented at Ten(gyé) Ling. Otherwise, we didn't have our own house in Lhasa.

ལགས་སོ།

Okay.

ཞོལ་ལ་མང་ཆས་བཞུགས་ཀྱི་རེད། བདེ་སྐྱིད་བསྐལ་བཟང་།

Most of the time, we would stay at Zhöl Dékyi Kelzang.

ལགས་སོ།

Okay.

ཞོལ་བདེ་སྐྱིད་བསྐལ་བཟང་ཟེར་གྱི་ཡོག་རེད་པ།

It was called Zhöl Dékyi Kelzang. Right?

འོ་རེད་རེད།

Right. Right.

ད་ལྟ་བར།

To date.

ལུང་ཤར་ཞུ།

Called Lungshar.

ལུང་ཤར་གྱི། ལུང་ཤར་ཞུ་དགོས་ཀྱི་རེད་པ། ལྟ་རྩིས་པ་ལུང་ཤར་སེ།

Have to address him as Lungshar or Tsipa Lungshar.

རྩིས་པ་ལུང་ཤར།

Tsipa Lungshar.

རྩིས་པ་ལུང་ཤར་སེ་ལྟ་འདའི་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་པའི་སྒང་ནས་བྱས་པ་ཡིན་ན་ར་སྒྲེངས་དཀྲོངས་མཁན་རེད་ཟེར་སྡུག་ཐག་ཆོད་འགྲོ་གི་ཡོག་རེད་པཱ།

In the old society, Tsipa Lungshar was hated for the alleged killing of Reting (Rinpoche). Right?

འོ་ལྟ་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་ཡོག་རེད་པཱ།

Right, that history is there.

འདིའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ཡོག་རེད་དཱ། ཡང་ཆེན་པོ་ཡོག་རེད།

That history is there, and it was a huge issue.

ལགས་རེད།

Yes.

ལགས་རེད་ཁོང་རྣམ་ཚོའི་ཡབ་དེ་རྩིས་པ་ལུང་ཤར།

Their father is Tsipa Lungshar.

རེད་རེད། ལྷ་ཀླུ་ཁོང་རྣམ་ཚོ།

Right. Right. The Lhalu family.

ལྷ་ཀླུ་ཁོང་རྣམ་ཚོ། ལྟ་ཁ་སང་ཏན་ཧྲིའི་(བརྙན་འཕྲིན་)ནང་ལའི་རོབ་ཙམ་གསུངས་སོང་ང་།

The Lhalu family. A few days back, they were on television for a brief period.

ལགས་སོ།

Okay.

ལྷ་ཀླུས་གསུངས་སོང་ང་མི།

Lhalu said a few words.

ལགས་རེད།

Yes.

རེད། ལྟ་ལྷ་ཀླུའི་འདའི་འོ་སྲས་ནི་གཉིས་ཡོག་རེད། སྲས་མོ་འདི་གང་འདྲ་ཡིན་ནམ། ཕལ་ཆེར་སྲས་གཉིས་ཆ་པའི་ལྟ་སྐུ་མཆེད་འགྲོ་གི་ཡོག་རེད་ཟེར། སྐུ་མཆེད་གང་འདྲ་འཐད་ན་ངས་ཧ་གོ་མ་སོང་།

Right. Lhalu has two sons. I don't know anything about the daughter(s). I heard that they were relatives of Chapa. But I don't know how.

ལགས་སོ།

Okay.

བསོད་ནམས་སྒྲོལ་མ་འཐད་ཀྱི་ཡོད་ནའི་ཆ་པའི་སྐུ་ངོ་རང་འཐད་ཀྱི་ཡོད་ནཱ།

They could be either relative of Sönam Drölma or the lord of the Chapa.

འདི་ཡང་ཤེས་མ་སོང་།

I don't know that one also.

ལགས་སོ།

Okay.

འོ་ཨེ་འདྲས་ཡིན།

That's all I know.

ལགས་སོ།

Okay.

སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་པ་མཚམས་མཚམས་ཆར་པ་མ་བབས་གོང་ལ་ཆུ་རིགས་བཀག་ཡག་ཨེ་འདྲས་གོམས་གཤིས་ཡོག་རེད་པས།

In the old society, do the authority block the water if there was no rainfall?

ལྟ་ཆར་པ་མ་བབས་གོང་ལ་ཡ་འོ་འདི་བྱེད་གལ་བྱེད་ཡག་སེ་ཡོག་མ་རེད། མི་འདམ་ར་ཁོ་ར་ཆུ་ཡག་པོ་ཡོག་རེད། འདམ་ར་ཁོ་ར་ཆུའི་ཇུས་གཏོགས་ཁྱོན་ནས་བྱེད་དགོས་ཀྱི་མ་རེད།

If there was no rainfall, we couldn't do anything about it. But the marsh got great water reserve, and no one needs to do anything about it.

ཆུ་ཁོ་ར་ཡར་སྐྱེས་ཡོང་གི་ཡོག་རེད་པཱ། རང་བཞིན་ཁོ་ར། བྱེད་དུས་སྒང་ལ་འདམ་ར་ཆུ་མེད་དཔེ་སྲིད་ཀྱི་མ་རེད།

As the water comes out naturally from the underground, the marsh never goes dry.

ཨ་ལས།

I see.

སྐམ་གྱི་མ་རེད་ད།

It won't dry up.

ལོའོ།

I see.

འདམ་རའི་ཆུ་ཁོ་ར་རང་འཇགས་བསྡད་ཀྱི་རེད། ཆར་པ་བཏང་བ་ཡིན་ན་ཆུ་འདི་རྒྱས་ཡོང་གི་རེད་པ། ཆར་པ་མ་བཏང་ན་ཆུ་སྐམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁོ་ར་ཡོག་མ་རེད།

The water in marsh remains the same. When it rains, the water level will further increase. Right? If there were no rainfall, the marsh wouldn't become dry.

འདམ་རར་ཆུ་ཞེ་དྲགས་ཡོག་རེད།

The marsh had plenty of water.

ཨ་ནི་དགུན་ཁ།

How about in winter?

དགུན་ཁ་སྐམ་གྱི་མ་རེད།

It won't dry in winter.

འཁྱག་བག་ཐེབས་འགྲོ་གི་རེད།

The water would freeze.

ཁོ་ར་འཁྱག་བག་ཐེབས་འགྲོ་གི་རེད་རང་བཞིན་གྱིས།

It would freeze naturally.

ཨཱོཟ དགུན་ཁ་ཡང་མཚམས་མཚམས་རྩ་རྔ་ཡག་དེ་འདྲས་ཡོག་རེད་པས། འཁྱག་རྩ་ཟེར་ཡག་དེ་འདྲས།

Is it true that sometimes they cut grass in the winter called khyaktsa (winter-grass)?

འོ་འཁྱག་རྩ་དེ་ལྟ་དགུན་ཁ་ཆིབས་ཅི་ལ་རྩ་རྔ་ག་ཏིག་ཙམ་ཏིག་ཙམ་ལྟ་འཁྱག་བག་སྒང་ལ་འཐད་ཀྱི་ཡོག་རེད། དེར་དེ་བསྒྲིགས་དུས་སྒང་ལ།

Yes, a small quantity of khyaktsa was collected only for the horses when the water freeze.

ཆིབས་བྱེད་ལ་མ་གཞན་བརྔས་ཆོག་གི་མ་རེད་ད།

Except for the horses, it was prohibited to cut the grass.

ཆིབས་ཅི་ལྟ་རྟ།

For the riding horse.

ཆིབས་རྩ།

Fodders.